“Madde 4 – Çiftçilerimizi kredi ve üretim kooperatifleri gibi ekonomik kuruluşlara kavuşturmak ve bu kuruluşları geliştirmek ve çoğaltmak amaçtır.”
(10- 18 Mayıs 1931 -Halk Fırkası Üçüncü Büyük Kongresi’nde
kabul edilen ilk Resmi Programı’nın İktisat Bölümü)
Atatürk, “Kooperatif Şirketler” kitabının yayımlanmasından beri zamanın aydınları arasında devam eden ve sonuç vermeyen kooperatifçilik tartışmalarına Türk Kooperatifçilik Cemiyeti’nin kurulması talimatını vererek müdahale etmiştir.
Atatürk, dönemin İçişleri Bakanı Şükrü Kaya’dan kooperatif konusunu bilimsel bir yaklaşımla ele alacak, hareketi gerçek temellerine oturtacak, kamu yararına çalışacak bir cemiyet kurulmasını istemiştir.
Böylece 20 Mayıs 1931’de İstanbul’da “Türk Kooperatifçilik Cemiyeti” kurulmuştur. İki yıl sonra Ankara’ya nakledilen cemiyet, 1934 yılında İktisat Vekili Celal Bayar başkanlığında ilk genel kurulunu yapmıştır. Cemiyetin ilk işlerinden biri, üç ayda bir yayımlanan “Kooperatifçilik” dergisi ile aylık yayımlanan “Karınca” dergisini çıkarmak olmuştur. Cemiyet, 1946 yılından beri de Türk Kooperatifçilik Kurumu adı altında faaliyetlerine devam etmektedir.
Türkiye’de bugünkü anlamıyla ilk yapı kooperatifi de bu dönemde kurulmuştur. 1934 yılında Ankara’da kurulan ve ilk ortaklarını evi olmayan devlet memurlarının oluşturduğu Bahçelievler Konut Yapı Kooperatifi, bugünkü Bahçelievler semtinin çekirdeğini oluşturmaktadır.
Afrika’ya uzanıp bakalım Güney Afrika’daki kooperatifçilik nasılmış?:
- Tarihsel olarak Güney Afrika Cumhuriyeti’nde kooperatifçilik hareketi, 19. yüzyıl
başlarında Cape Town, Natal, Transvaal ve Orange Free State kolonilerindeki tarımsal bölgelerdeki çiftçilerin bir araya gelmesiyle başlamış. İlk kooperatif, 1892 yılında Natal kolonisinde Pietermeritzburg Tüketim Kooperatifi olarak kurulmuş.
- 1907 yılına kadar 53 kooperatif kurulmuş ve yaklaşık 80 kooperatif de kuruluş
aşamasına gelmiş. Tüm Afrika’nın ve Güney Afrika’nın kooperatiflere dair ilk kanunu, 1907’de Transvaal kolonisinde kabul edilmiş.
- 1912 yılında kurulan Güney Afrika Toprak ve Tarım Bankası ticari bankalara
kıyasla tarımsal kooperatiflere ayrıcalıklı ve kolay kredi olanakları sağlamış. Kooperatiflere sağlanan bu kredi kolaylığı, Güney Afrika’da kooperatifçiliğinin yaygınlaşmasında kilit rol oynamış.
- 1922’de Güney Afrika’da kooperatiflerle ilgili kanun kaldırılarak 4 eyalet için de
geçerli olan Kooperatifler Kanunu yürürlüğe girmiş. Bu düzenlemeyle 1922-1929 yılları arasında kooperatif sayısı 81’den 405’e yükselmiş.
- 1937’de benimsenen Pazarlama Kanunu ile kooperatifler doğrudan devletin
denetimine girmiş. Uzun vadede küçük kooperatifler, büyükler tarafından yutulmuş. Bunun sonucunda kooperatifler, sayısal olarak azalsa da ekonomik olarak başarılı işletmeler haline gelmişler.
- 1940’lı ve 50’li yıllarda kooperatiflere verilen ticari kolaylıklar, vergi muafiyeti
gibi ayrıcalıklar kooperatifleri iflastan kurtarmıştır.
- 1981’de Kooperatifler Kanunu kabul edilmiştir.
- 1994’ten sonra kurulan düzende hükümet, kooperatiflere daha çok önem vermeye
başlamış. Kalkınma planlarında geniş yer verilen kooperatifçilik, 2005 yılında çıkarılan yeni bir kanunla daha geniş bir anlam kazanmış ve Uluslararası Kooperatifler Birliği’nin belirlediği yedi ilkeye de kanunda yer verilmiş.
- 2009’da kooperatiflerin çatı örgütü “Güney Afrika Ulusal Kooperatif Birliği
(SANACO)” kurulmuş. Tüm bu gelişmeler sonucunda 2012 yılında kooperatif sayısı, 50 BİNE ulaşmış.
- Şu anda ülkedeki kooperatifler; banka, tasarruf ve kredi, konut ve tarım
sektörlerinde faaliyet göstermekte. Sektörel dağılımda en büyük paya sahip olan sektör ise % 25 oranla tarım sektörü. Ardından % 17’lik payla hizmet kooperatifleri gelmekte.
- Güney Afrika Cumhuriyeti’nde kooperatifçilik yoksulluğun azaltılmasında önemli
bir role sahiptir. Tooseng köyü kadınlarının kurduğu kooperatif, kendi köylerinde yoksulluğu ve açlığı önlemek için bölgede yetişen besleyici bir çay türü olan horseadish çayı üretmekte.
- İkinci başarılı kooperatif yine tarım sektöründe roybos diye bilinen çay üretimi
yapılmakta. Nieuwoudtville kentinde 56 ortağa ve 17 çalışana sahip olan Helveld Kooperatifi küçük ölçekte üretim yapan çiftçilere adaletli ticaret olanağı sağlamakta.
SÜRECEK
KAYNAKLAR:
– G-20 Ülkelerinde Kooperatifçilik, T:C. Gümrük ve Ticaret Bakanlığı Kooperatifçilik Genel Müdürlüğü yayını, 2015, Ankara.
– http://koop.gtb.gov.tr/ Erişim: 2.5.2020-23:32
– https://ticaret.gov.tr/kooperatifcilik/kooperatifler-hakkinda-bilgiler/tarihce – Erişim:2.5.2020-23:21
– http://apelasyon.com/Yazi/889-ataturk-ve-kooperatifcilik, Erişim tarihi:03.04.2020-19:51
