Şeker pancarı yetiştiriciliği

Ülkemizde şeker pancarı tarımı, yaklaşık 500.000 çiftçinin yani diğer bir ifadeyle üç milyon insanın hayatını etkilemektedir. Ayrıca tarım, hayvancılık, yem, ilaç, et, süt, nakliye ve hizmet sektörleriyle de iç içe geçmiş durumdadır. Tarım, tarımsal sanayi, işlenmiş temel gıda ürünleri ve istihdam gibi değişik dal ve konularda bir bütünlük teşkil etmektedir. Şeker pancarında verim kadar kalite de çok önemlidir. Çünkü ürün fiyatının tespiti, pancardaki şeker oranına göre tespit edilmektedir. Yüksek verim ve kalite, şeker pancarı yetiştiriciliğinde toprak hazırlığı, gübreleme, ekim, bakım, mücadele, sulama, hasat ve silolamaya kadar tüm işlemlerin nasıl ve ne zaman yapılması gerektiğinin üretici tarafından çok iyi bilmesi ile mümkündür.

Şeker pancarı yetiştiriciliğinde toprak hazırlığında sonbahar sürümü mutlaka yapılmalıdır. Sonbahar sürümü yapılan tarlalarda sonbahar ve kış yağışlarından daha çok istifade edilir, ilkbahara daha kolay tarla ve tohum yatağı hazırlığı yapılır. Sonbahar sürümünün yapılmaması durumunda tarla, ilkbaharda sürüleceğinden ekime kadar geçen süre içinde tarla ile çok oynanır. Bu da uzun süre alacağından tarlanın tavı kaçırılmış ve de tohum ekimi geciktirilmiş olur. İlkbaharda toprak hazırlığı, şeker pancarı tarımının en hassas işidir. Ekim öncesi yapılan toprak hazırlığının zamanı, bu işte kullanılan ekipmanın kullanılış biçimi şeker pancarının verimini ve kalitesini, dolayısıyla üretimi önemli ölçüde etkiler. Tarlaların uzun süre aynı derinlikte sürülmesine bağlı olarak altta sert bir pulluk tabanı oluşur. Bu, pancarın derinlere inmesine mani olur ve çatallanma meydana getirir. Bunun için 4-5 yılda bir pulluk taban katmanın 50-60 cm derinliğinde dip kazan çekilerek kırılması gerektiğini unutulmamalıdır.

Şeker pancarı üretiminde verim ve kaliteyi etkileyen en önemli faktörlerden biri de çeşit seçimidir. Son yıllarda şeker pancarı tarımında tohumluk seçiminde çiftçilere esneklik sağlanmış ve çiftçiler, pancar kooperatifinin verdiği tohumun yanı sıra piyasadan temin edilen farklı şeker pancarı tohumları da kullanılmaya başlamıştır. Şeker şirketleri, artık günümüzde kaliteye dayalı bir alım politikasını uygulandığından dolayı çiftçilerin kalite ve verimin en üst düzeyde olduğu çeşitlere yönelmesinde fayda vardır. Çeşit seçilirken ekilen yörenin iklim ve toprak yapısına uygun olmalıdır. Hastalıklara ve tohuma kalkmaya dayanıklı olmalıdır. Kök ve şeker verimi yüksek olmalıdır. Çimlenme gücü ve tarla çıkışı iyi olmalıdır. Sağlıklı, güvenilir ve ucuz olmalıdır.
 

Çiftçiler, son yıllarda piyasada çok sayıda çeşidin olması nedeni ile bilinçsizce çok yüksek fiyatlarla tohumlar alınabilmekte ve bu tohumlar da normal ekim normundan çok daha sık ekilebilmektedir. Bu durum, çiftçinin maliyetini yükseltmektedir. Günümüzde satışı yapılan çeşitlerin tamamı, çimlenme gücü yüksek çeşitlerdir. Bu yüzden çiftçiler, yukarıdaki kriterleri sağlayan herhangi bir çeşit doğru yetiştirme tekniği ile birleştirildiğinde yüksek verimli ve kaliteli üretim yapılmaması için hiçbir sebep yoktur.

Şeker pancarı tarımında ekim zamanı, arıtılmış şeker varlığını ve kök verimini etkiler. Ekim zamanı geciktirilirse pancarın yetişme süresi kısalır, olgunlaşma gecikir, gübrelerden beklenen randıman alınamaz. Hastalık ve haşerelere karşı bitkilerin direnci azalır. Bu nedenlerden dolayı şeker pancarının uygun zamanda ekilmesi çok önemlidir.

İlkbaharda toprak işleme ile tohum yatağı hazırlığı bittikte hemen sonra topraktaki nem ve tav kaybedilmeden ekim işlemine geçilmelidir. İlkbaharda geç donların yol açtığı mükerrer ekimlerin korkusu ile ekim zamanını çok geciktirmek genelde kazanç yerine zararda verebilir. Bu yüzden toprak sıcaklığı ve iklim ideal koşullara geldiğinde ekim işlemini yapmak en doğrusudur. Şeker pancarı tohumları, 4-5 derece sıcaklıkta toprak yüzeyine çıkabilir.

Ekime başlama zamanı 0-50 cm derinlikte, toprak sıcaklığının düzenli olarak 5-7 dereceyi bulduğu, yağış durumuna göre toprak yüzeyinin tırmıkla işlenme durumuna geldiği yani ideal toprak tavının olduğu zamandır. İç Anadolu ve geçit bölgelerde Mart sonu-Nisan ortası en uygun ekim zamanıdır. Tohum israfını ve tekleme işçiliğini azaltmak için sıra üzeri ekim mesafesi toprak verimliliği ve tavına göre ayarlanmalıdır. Bunun için ekimin tavında yapılması, ideal bitki sıklığına ulaşmada en iyi neticeyi verecektir.

Şeker pancarı, dörtlü münavebe sistemi nedeniyle dört yılda bir aynı tarlaya ekilir. Fakat son yıllarda şeker pancarı ekilmeyen yıllarda tarlada yetiştirilecek bitki türlerinin doğru belirlenmemesi, üst üste aynı bitki türlerinin yetiştirilmesi nedeni ile özellikle toprak kaynaklı hastalıklarda önemli artışlar gözlenmeye başlamıştır. İleriki yıllarda münavebe sisteminde gerekli hassasiyetin gösterilmemesi durumunda dörtlü münavebe yerine beşli veya altılı münavebe sistemlerine geçilmesi gerekebilecektir. Fasulye-şeker pancarı-buğday-mısır-veya ayçiçeği, tek yıllık yem bitkileri münavebeleri şeker pancarı ekim alanları için önerilebilir. Yabancı otlarla mücadele edilmezse genç pancar fidesinin gelişmesi engellenir ve verimi düşürür. Ülkemizde şeker pancarı, 45 cm sıra arası mesafeye ekilmekte ve genel olarak 20-25 cm mesafede teklenmektedir. Fakat çiftçilerimiz çıkışı garanti altına almak için çok sık sıra üzeri mesafede ekim yapmakta, bu durum da özellikle çiftçilerin tohuma harcadıkları masrafın artmasına neden olmaktadır. Ekim hızı, ekim kalitesini etkileyen önemli faktörlerdendir. Hassas mibzerlere yapılan ekimde mibzeri çeken traktörün hızı 4 km/saati geçmemelidir. Aşırı hız tohumları gayri muntazam dökülmesine, derinlik ayarlarının bozulmasına, tohumların toprak yüzeyinde olduğunu göstermektedir. 

Şeker pancarı üretimi; bitkisel ve hayvansal üretimin gelişmesine, azami derecede endüstriyel girdiler kullanılmasına, toprakların fiziki yapıları ve ekolojik dengenin iyileşmesine katkı sağlamakta, kendinden sonra ekilecek ürünlerin verimlerini azami ölçüde arttırmaktadır. Alternatif tarım ürünleri olan ayçiçeğine göre 5, buğdaya göre 20 kat daha fazla istihdam oluşturmakta, buğday ve ayçiçeğine göre ise iki kat daha makineli tarımın yapılmasına olanak sağlamaktadır. 

Şeker sanayisinin GSMH olarak Türkiye genelindeki payı % 0.2, imalat sanayii içindeki payı ise % 0.8 düzeyindedir. Şeker, alternatif ürünlere göre dış pazar değeri ve tarıma dayalı sanayiler arasında verimlilik, kârlılık ve katma değer yönünden karşılaştırmalı üstünlüğe sahiptir. Tarım ve endüstri kesiminde yarattığı istihdam, alternatif ürünlerle kıyaslanamayacak kadar yüksek olup faaliyetine ayrıcalık ve etkin bir sosyal boyut kazandırmaktadır. Şeker fabrikaları, gelişmekte olan bölgelerimizde ve Doğu Anadolu’da bölgesel gelişmişlik farklarının azaltılması, kırsal kesimde ise istihdama katkısı bakımından da önemi büyüktür. Fabrikalarda yaklaşık 35 bin işçi çalışmakta, bu da tüm sanayi kesiminde çalışanların % 1.2’sine tekabül etmektedir. Taşıma sektörüne ise yılda yaklaşık 25-30 milyon ton iş hacmi sağlamaktadır. Ülke ekonomisine toplam ekonomik katkı payı ise yaklaşık 1.2 milyar dolardır. 

Dünyada şeker üretiminin %75’ini pancar şekeri, %25’ini kamış şekeri oluşturmaktadır. Kamış şekerinin maliyeti işleme prosesinin kolaylığı ve şeker kamışının yılda birkaç hasat edilebilmesi nedeniyle pancar şekerine göre %40-50 daha ucuzdur. Bu nedenle dünyadaki şeker fiyatları, kamış şekerine göre belirlenmektedir. AB ülkelerinin tamamına yakınında yani %95 oranında pancar şekeri üretimi yapılmaktadır. Bu ülkeler, daha ucuza kamış şekeri temin edebilecekleri halde pancar şekeri üretiminden vazgeçmemektedirler. Bunun da nedeni, pancar ziraatının ve sanayisinin üreticilere sağladığı katma değerdir. AB ülkelerinden Almanya ve Fransa, dahili tüketiminin iki katı daha fazla şeker üretmektedir. 

Ülkemizde ise halen şeker fabrikalarında otuz beş bin civarında işçi istihdam edilmekte ve yüz binlerce çiftçi ailesi pancar tarımı ile uğraşmaktadır. Ayrıca şeker pancarı ziraatı ilişkili olduğu pek çok sektöre ve milli ekonomiye yüksek miktarda katma değer sağlamaktadır. Şeker fabrikalarının rasyonel çalışmaları sadece ekonomik yönden değil sosyal yönden de geçimlerini pancar tarımına bağlamış üreticiler için önem taşımaktadır. 

Şeker pancarı tarımı, ülkemizde sözleşmeli üretimin ilk örneklerinden biri olup tarımın sanayiye entegre olmasını sağlamış ve gıda sanayinin temel taşını oluşturmuştur. Şeker pancarı, çiftçiyi tarlaya ve köye bağlayan, ailenin tüm fertlerine çalışma ve istihdam imkanı sağlayan, yan ürünlerinin tamamı değerlendirilen bir bitki olmasının yanı sıra üretim ve işlenme periyodu içinde kullanılan girdiler ile birçok sektörde dolaylı olarak katma değeri artırıcı önemli bir rol oynamaktadır. 

Türkiye, Kuzey Yarımküre’de 36-42° Kuzey enlemleri arasında ve subtropikal iklim kuşağında yer alan bir ülkedir. İklim ve toprak şartlarının uygunluğu nedeniyle ülkemizde üretilen şekerin tamamı, şeker pancarından elde edilmektedir. 

Şeker pancarı üretiminde esas hedef, verim ve kalitesi yüksek şeker pancarı yetiştirmektir. Şeker pancarında verim ve kaliteyi etkileyen en önemli faktörler iklim ve insandır. İklim faktörü, bizim kontrolümüz dışındadır. İnsan tarafından kontrol edilebilen verim ve kalite faktörleri, tarla ve tohum yatağı hazırlığı ile ekim durumu, çeşit seçimi, bitki sıklığı (bitki sayısı ve bitki dağılımı), bakım (çapalama, gübreleme, sulama), zararlı ve hastalıklarla mücadele, vejetasyon süresi (ekim ve hasat zamanları), baş kesimi, hasat ve silolama şekli olarak sıralanabilir.