Birgi'ye Dair Her Şey-1 (*)

ÖYKAM Kitaplığından-12

“Ödemiş Belediyesi ev sahipliğinde; Katip Çelebi Üniversitesi, Türk Tarih Kurumu, Ödemiş Kaymakamlığı işbirliği ile 18-20 Eylül 2015 tarihleri arasında ‘Yörük Obasından Ödemiş Ovası’na Uluslararası Birgi Sempozyumu’ düzenlendi.

Ödemiş Belediyesi Kongre Merkezi’nde yapılan sempozyumda cuma ve cumartesi günleri 15 oturum gerçekleşti. Yurt içi ve yurt dışından çok sayıda akademisyenlerin yer aldığı sempozyumda Aydınoğlu Beyliği’nin başkenti Birgi ve çevresinin tarih, kültür, sanat ve mimari zenginliğinden turizm potansiyeline, halk inançlarından siyaset ve ziraata uzanan geniş bir alanda değerlendirildi.

Sempozyumda Katip Çelebi Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Galip Akhan, Başbakanlık Atatürk Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Başkanı Prof. Dr. Turan Karataş, Türk Tarih Kurumu adına Levent Kayapınar, Kaymakam Celil Ateşoğlu, Belediye Başkan Vekili Yasemin Bezmez, Katip Çelebi Üniversitesi Rektör Yardımcısı Prof. Dr Turan Gökçe ve çok sayıda akademisyen ve davetliler yer aldı.”(1)

***

Aradan tamı tamamına dört yıl geçti. Sempozyum bildirileri kitaplaştırıldı, ÖYKAM’ın 13. yayını olarak yayımlandı. Eylül’ün başından beri dura-dinlene, altlarını çize çize okuyorum her bir bildiriyi. Anında izlemenin aslında zevki başkadır. Keşke belediyemiz, tüm sempozyumu görüntülü olarak kaydetmiş ve de sitesinde yayımlamış olsa ya da görüntülerden oluşan CD’yi kültür hizmeti olarak sunsa! Ne de güzel ve yararlı olurdu! Benim gibi meraklı ve katılamayan gurbetteki Ödemişlilere, bilim çevrelerine katkıda bulunurdu. İleride bu tür etkinlikleri kaydedip hizmete verirler umudundayım!

***

Sempozyumların katılımcısı az olur! Çünkü belli bir bilimsel çizgide düzenlenir. İzleyenlerin ya aynı bilimsel alandan olması ya da konuşulan konulara çok meraklı olması gerekir. İki gün süren etkinlik, o günlerdeki Küçük Menderes gazetemizde tam sayfa yer almıştı gerçi. Ama halkın kılcal damarlarına sinememişti. Ben de ÖYKAM’ın bu yayınını fırsat bilip kısa kısa bildirileri aktaracak ve kamuoyuna sunacağım bu güzide, yoğun emek ürünü bilgileri… 521 sayfa tutmuş, onca gece-gündüz üzerinde çalışılmış, arşivlerin tozlu raflarından günışığına çıkartılmış ve göz nuru dökülerek bildiri haline getirilmiş değerli bilgileri paylaşacağım, ortak edeceğim hepimizi…

***

TARİH

İlk bildiri “Sübaşılıktan Beyliğe, Beylikten Devlete Aydınoğulları”(2) başlığını taşıyor. Sübaşı; Osmanlı döneminde kapıkulu süvarileri arasından seçilerek savaş zamanı güvenlik işlerine bakmakla, barış zamanı da vergi toplamakla görevlendirilen kimse demek. Kısacası; vergi toplayıcılığından devlete dönüşmüş Aydınoğulları Beyliği. Ayönü’nün çalışmasında “…XIV. yüzyılın başlarında Türkleri hakimiyetine giren Ödemiş, Birgi ve çevresindeki bölgenin nasıl ve hangi şartlar altında ele geçirildiği, bölgeyi fetheden Aydınoğullarının sübaşılıktan devlete dönüşüm süreci ve Anadolu, Adalar Denizi ve Balkanlardaki faaliyetleri” okuyoruz, bilgileniyoruz. 1304’te Katalanların bu coğrafyaya kadar uzanmaları, beni şaşırtan noktaydı!

***

İkinci bildiri, “Manisa’daki Osmanlı Şehzadeleri ve Birgi”(3), başlığını taşıyor. Aydınoğulları “Batı Anadolu’da kurulan Türkmen beyliklerinden” biri. Birgi de ”ilk merkezlerinden.” Manisa’daki şehzadelerin uğrak merkezi. “Gölcük ve Tabakhane dereleri mevkiinde, korulukları” var. “şairler ulema” bulunuyor şehzadelerin çevresinde ve onlarla “çeşitli ilmi sohbetler gerçekleştiriliyor, çalgıcılar ve eğlence erbabı da yine burada şehzadelere hoş vakit” geçirtiyor. XVI: yüzyılda Birgi’nin büyümesi, bir ölçüde şehzadelere bağlı. Ayrıca Birgi’nin Hypaipa ile de ilgisi yok! Az da olsa Hıristiyan bir kitle yaşamıştır Birgi’de.

***

Üçüncü bildiride “XVII. Yüzyılın İkinci Yarısında Birgi Kazası’nda Yerleşme ve Nüfus”(4) hakkında bilgiler ediniyoruz. “XVI. Yüzyıl Batı Anadolu’nun önde gelen yerleşim yerlerinden biri olan Birgi ve civarı” Tire ve İzmir’in öne çıkıp büyümesi sonucunda giderek Ödemiş’in gölgesinde kalmış, nahiyesi olmuştur. “Kurulduğu coğrafyada tarihleri milattan önceki dönemlere uzanan birçok antik yerleşme bulunmakla birlikte Birgi’nin bir Ortaçağ şehri olarak gelişme gösterdiği kabul edilmektedir.” Nüfusun büyük çoğunluğu Müslümandır hep!

***

“XVII. Yüzyıl Sonunda Birgi Haremeyn Evkafı ve Mekke’ye Yıllık Tahsisatı”(5) başlığı altında pek çok yeni bilgi bizi beklemektedir. Örneğin; “Birgi ve çevresinde köyler diğer birçok vakıf gibi Aydınoğulları zamanında vakıflaştırılmış”, vakıflar “Osmanlılar tarafından devam ettirilmiş”, “Bir kısım köyler veya araziler ise evlatlık olarak şart edilmiş ve sonradan neslin kesilmesi ile Haremeyn’e” aktarılmış, “Birgi Haremeyn vakıflarının hizmet alanı neredeyse tüm defterlerde Mekke ve Medine’de yaşayan fukara olarak kaydedilmiş”, “Birgi Haremeyn Vakfı, Anadolu (Ereğli, Bursa, Kastamonu) ve Kıbrıs’taki vakıflardan daha fazla gelire sahip”, “Birgi köylerinde değişik vesilelerle birçok kadın mal sahibi” olmuş, “mal sahibi olan köleler ve gayr-ı Müslimler” de varmış,“Birgi Kadılığı, mukaddes şehirlere ait vakıflara harp döneminde de gerekli hassasiyeti” gösteriyor.

***

“XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Birgi Kazasında Nüfus”(6) başlıklı bildiride bugün “Ödemiş ilçesinin otantik bir beldesi” olarak tanımlanan Birgi’nin XIX: yüzyılın ilk yarısındaki nüfus hareketlerini görüyoruz. Şöyle ki; “kazanın taşrasında neredeyse hiç gayrımüslim” yok ama “merkezde çok küçük bir Rum cemaatinin varlığı” sözkonusu. “Birgi, kuruluşundan itibaren demografik ve kültürel olarak Müslüman-Türk yoğunluklu bir yerleşim olma özelliğini” devam ettiregelmiş. “merkezde eğitim-öğretim faaliyetlerinin yoğunluğu”, “sayıları 22’ye ulaşan medreseler ve çok sayıda müderrisin varlığı”, “Birgi’nin klasik Osmanlı asırlarındaki ilim-yoğun bu özelliğini şeklen de olsa” koruduğunu göstermekte. Ayrıca “1830-1831 sayımında görülen ve 22 erkek nüfusun kayıtlı olduğu Voyvoda Ağa Dairesi de Tanzimat’ın az öncesinde Birgi’nin Osmanlı coğrafyasındaki pek çok kazada olduğu gibi voyvodalık ile idare edildiğini” göstermekte.

***

“Temettüat Defterlerine Göre XIX. Yüzyılın Ortalarında Birgi Kasabası”(7) başlıklı son bildiriyle tarihi inceleme son buluyor. Ama şimdilik. “Osmanlı Arşivi’nde bulunan ve Birgi kasabasının 17 mahallesine ait bilgiler içeren 14 defter” inceleniyor. “Defterler 1845 yılında düzenlenmiş” ve “içindeki bilgiler 1844 ve 1845 yıllarına ait.” Birgi’nin 1831 yılında “16 Müslim 1 Reaya (Rum) mahallesi” var. Aynı yıl nüfusu “3.589’dur. Bu nüfusun % 9.3’ü, yaklaşık 334’ü Rum’dur. Rumlardan başka gayrımüslim bulunmamaktadır.” Meslekler, çeşitliliği açısından ayrı bir yazı konusu olabilecek boyuttadır. Bu bölüme baktığımızda; “818 hane/Vergi mükellefi” görüyoruz. “En büyük grubu tarımla uğraşanlar oluşturmakta.” Çeşitli meslekten “224 zanaatkâr”ı var Birgi’nin. “En kalabalığı debbağlar, ikinci sırada terziler, üçüncü sırada dikiciler, dördüncü sırada keçeciler ve beşinci sırada börekçiler” geliyor. “Kasabada meslek veya uğraşısı eğitim-öğretim olan önemli büyüklükteki bir grup da eğitim camiasıdır. Bu grupta 36 müderris, 34 talebe, 12 mektep hocası ve 1 bevvab (çocukları evlerine getirip götüren okul hademesi) olmak üzere 83 kişi bulunmakta.” “3 hattat ve 2 mücellidin (cilt yapan kişi) bulunması” da dikkat çekicidir! “54 imam-hatip vb, 10 müezzin, 3 şeyh ve birer müftü, papaz ve kayyumdan oluşan 70 kişi” ile “dini hizmet grubu” öne çıkmaktadır. Hayvancılık konusuna eğildiğimizde “1518 arı kovanı ve çeşitli türlerden toplam 2240 hayvan” ile karşılaşıyoruz. “hane başına düşen ortalama yıllık gelir 1.123.5 kuruş” olup Bodrum, Milas, Marmara ve Salihli’nin önündedir.

__________________

* Yörük Obasından Ödemiş Ovasına Birgi, Editörler: Turan Gökçe-Özer Küpeli, Ödemiş Belediyesi Yıldız Kent Arşivi ve Müzesi Yayınları No: 13, Basım Yılı: Şubat-2019, Ödemiş.

1- http://www.odemis.bel.tr/haberler/599-yoruk-obasindan-odemis-ovasi-na-uluslararasi-birgi-sempozyumu.html, Erişim tarihi: 30 Eylül 2019-11:26

2- Sübaşılıktan Beyliğe Beylikten Devlete Aydınoğulları, Prof. Dr. Yusuf Ayönü, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, a.g.k., ss:3-10

3- Manisa’daki Osmanlı Şehzadeleri ve Birgi, Prof. Dr. Feridun M. Emecen, 29 Mayıs Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, a.g.k., ss:11-28

4- XVII. Yüzyılın İkinci Yarısında Birgi Kazası’nda Yerleşme ve Nüfus, Prof. Dr. Özer Küpeli, İzmir Katip Çelebi Üniversitesi Sosyal ve Beşeri Bilimler Fakültesi Tarih Bölümü, a.g.k., ss:29-45

5- XVII. Yüzyıl Sonunda Birgi Haremeyn Evkafı ve Mekke’ye Yıllık Tahsisatı, Prof. Dr. Mustafa Güler, Afyon Kocatepe Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, a.g.k., ss:47-61

6- XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Birgi Kazası’nda Nüfus, Dr. Öğr. Üyesi., Ferhat Berber, Manisa Celal Bayar Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, a.g.k., ss:63-73

7- Temettüat Defterlerine Göre XIX. Yüzyılın Ortalarında Birgi Kasabası, Doç. Dr. Nejdet Bilgi, Manisa Celal Bayar Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, a.g.k., ss:75-96

SÜRECEK